Auteursrechten (NL): Algemeen

Het auteursrecht beschermt de rechten van de maker, maar de wetgever heeft bepaald dat er uitzonderingen op het auteursrecht moeten zijn. De vertoningsbeperking en de onderwijsexceptie zijn de uitzonderingen die van toepassing zijn bij het gebruik van (audio)visueel materiaal in het onderwijs. Zie De basis - Uitzonderingen - Gebruik in het onderwijs.

✔ Een beschermd werk mag je zonder toestemming van de rechthebbende vertonen of laten horen als dit een onderwijsdoel heeft. Er mag dan geen sprake zijn van een winstoogmerk. Dit geldt voor films, video- en televisieprogramma’s, muziek- en geluidsopnamen en voor stilstaand beeld zoals foto’s en kunstwerken.

De openbaarmaking moet deel uitmaken van het onderwijsprogramma en fysiek binnen de onderwijsinstelling zelf plaatsvinden. De openbaarmaking mag ook plaatsvinden via een digitaal college (bijvoorbeeld via Zoom of Teams).

✖ De vertoningsbeperking geldt dus niet meer wanneer het (audio)visueel materiaal op de elektronische leeromgeving (ELO) wordt geplaatst. Een film, video of televisieprogramma op de ELO zetten zodat studenten het thuis kunnen zien, mag dus niet. ✔ Voor het plaatsen van stilstaand beeld zoals foto's en kunstwerken op de ELO kun je gebruik maken van de Easy Access-regeling (hbo). ✔ Ook kun je op de ELO gebruik maken van rechtenvrij (audio)visueel materiaal (zie hieronder).

Er komen steeds meer websites met gratis en betaald (audio)visueel materiaal. Hieronder vind je enkele tips wanneer je op zoek bent:

• Via de website Creative Commons zoek je in content die je kunt delen, gebruiken en remixen. De site geeft toegang tot diverse zoekmachines voor media zoals afbeeldingen, video of muziek en zorgt ervoor dat je alleen zoekt naar werken met een licentie voor hergebruik.
  Afhankelijk van welke Creative Commons-licentie de auteursrechthebbende gebruikt, zijn de mogelijkheden voor het vrijelijk openbaar maken of verveelvoudigen van het werk door derden meer of minder ruim.
  Het is ook goed mogelijk dat een auteur een werk onder een andere dan de CC- licentie uitgeeft. Let dus goed op welke voorwaarden de auteur stelt aan hergebruik van het werk.
  Als er geen informatie over hergebruik staat bij een werk dat je op internet hebt gevonden, dan wordt het materiaal in de meeste gevallen beschermd door de Auteurswet.
• Stocksites zijn gespecialiseerd in het beschikbaar stellen en verkopen van foto's, afbeeldingen en audio(visuele) werken voor hergebruik in diverse media. Veelal zijn dit commerciële sites.
  Er zijn echter ook stocksites die gratis materiaal aanbieden met zeer ruime mogelijkheden voor hergebruik. Zie Auteursrechten.nl voor een overzicht van het aanbod van zowel afbeeldingen en video's als voor muziek en geluid.

Als iemand herkenbaar op een foto of op film staat, geldt het portretrecht. Hierbij zijn niet alleen de gelaatstrekken van belang, maar ook de mate van herkenbaarheid van de afgebeelde persoon. In het Nederlands recht zijn er twee soorten portretten te onderscheiden: in opdracht en niet in opdracht. 

1. (Audio)visueel materiaal in opdracht gemaakt en waarop personen staan, mag je alleen gebruiken als je van zowel de maker (fotograaf/producent) als de geportretteerden hiervoor schriftelijk toestemming hebt of als je toestemming hebt geregeld via een licentie.
2. (Audio)visueel materiaal niet in opdracht gemaakt en waarop personen staan, gebruik je alleen als je hiervoor toestemming van de maker (fotograaf/producent) hebt, of wanneer toestemming geregeld is via een licentie en het gebruik niet een redelijk belang van de geportretteerden schaadt. Met dit redelijk belang wordt bedoeld: privacy of financiële of commerciële belangen.

Camerabeelden of geluidsopnames waarop iemand te herkennen is, zijn ook persoonsgegevens. Bij de verwerking en het bewaren van persoonsgegevens moet je rekening houden met de Algemene verordening gegevensbescherming (AVG). Foto's en filmpjes maken waarop iemand herkenbaar in beeld komt, mag alleen als je daarvoor een wettelijke grondslag hebt. In de AVG staan 6 grondslagen om persoonsgegevens te mogen verwerken. De grondslag die veruit het meest voor de hand ligt bij het maken en publiceren van beeldmateriaal, is toestemming. 

Toestemming nodig als personen in beeld zijn?

Wanneer is toestemming nodig?

• Als de persoon herkenbaar in beeld is (gezicht zichtbaar, of op andere wijze identificeerbaar).
• Als je het beeldmateriaal openbaar maakt (bijv. op sociale media, een website, presentatie of in een verslag dat breder gedeeld wordt).
• Ook voor educatieve doeleinden (zoals een opdracht of scriptie), als het werk gedeeld wordt met anderen dan de docent/beoordelaar.

Wanneer is geen toestemming nodig?

• Als de persoon niet herkenbaar is (bijv. van achteren gefilmd of het gezicht geblurd).
• Als het gaat om toevallige voorbijgangers op een openbare plek, zonder dat ze het onderwerp van de opname zijn én je het beeld niet op een storende of nadelige manier gebruikt.
• Als je beeldmateriaal alleen intern gebruikt, bijvoorbeeld voor een presentatie binnen een klaslokaal waar het niet verder wordt verspreid.

Wat kun je doen om het goed te regelen?

• Vraag schriftelijke toestemming, bijvoorbeeld via een toestemmingsformulier of
  gebruik een standaardzin zoals: "Door deel te nemen aan deze opname geef ik toestemming voor gebruik in [doel]..." en laat die ondertekenen.
• Zorg ervoor dat mensen weten waarvoor het beeld gebruikt wordt en dat ze zich vrij voelen om te weigeren.
• Let op! Is de persoon jonger dan 16, dan heb je ook toestemming van de ouders/voogd nodig.

In de Auteurswet zijn uitzonderingen gemaakt voor het gebruiken van een gedeelte van een werk, zoals het citaatrecht. Zie De basis - Uitzonderingen - Citaatrecht

Bij gebruik van (audio)visueel materiaal dat door anderen gemaakt is, is bronvermelding verplicht. Daarnaast is het verplicht om na te gaan of en hoe het (audio)visueel materiaal hergebruikt mag worden. Met name commerciële fotoagentschappen en bedrijven kunnen (financiële) voorwaarden hebben.

(Audio)visueel materiaal mag alleen ter ondersteuning van de tekst gebruikt worden, en er moet in de tekst naar verwezen worden, tenzij het om eigen werk gaat.

In de Library guide APA-richtlijnen vind je aanwijzingen voor de bronvermelding van onder meer afbeeldingen, audio en video.

Interessante links

• Gebruiksvoorwaarden (Auteursrechten.nl)
• Portretrecht (Auteursrechten.nl)
• Privacy en persoonsgegevens (Autoriteit Persoonsgegevens)

Nog meer informatie nodig? Neem contact op met het Auteursrechten Informatiepunt (AIP) van je instelling. De medewerkers van het AIP informeren en adviseren je graag.

• Meer dan duizend woorden
• Ter toelichting van het onderwijs
• Rechtenvrij (audio)visueel materiaal
• Portretrecht / AVG 
• Bronvermelding
• Meer weten